काहीतरी नविन ! - ३ मार्च २०११

Education is what survives when what was learned has been forgotten.
- B F Skinner

मागच्या आठवड्यात काही कामासाठी बंगलोरला गेलो होतो. मी आणि सध्या तिथे राहणारी माझी काही भावंडं असे काही वेळासाठी भेटलो होतो. मुलांच्या शाळेचा विषय निघाला. काकडी कापता कापता तिला जसं पाणी सुटत जातं तसं काहीसं झालं. प्रत्येक 'पालका'कडे बोलण्यासाठी भरपूर मटेरीअल होतं. गम्मत म्हणजे, संपूर्ण गप्पांमध्ये ‘शाळेत काय शिकवतात’ हा मुद्दाच नव्हता. शाळेच्या 'फीया' कश्या भरमसाठ वाढल्यात हीच चर्चा रंगली होती. बंगलोरमध्ये ज्या भागात माझी भावंडं राहतात त्या भागात नर्सरी-केजीची फी किती असेल ? काही अंदाज? ....साठ ते सत्तर हजार रुपये! काही शाळांमध्ये मुलांच्या कार्यक्रमांना जर पालक उपस्थित राहणार असतील तर पालकांना चक्क अडीचशे रुपये वगैरे देऊन तिकीट काढावं लागतं ! एका शाळेत तर पालक आपल्या मुलांना webcam वरून पाहू शकतात - त्याबद्दल पालकांना रीतसर सभासद व्हावं लागतं - याचे फक्त दोन हजार रुपये ! अर्थात मुंबई मध्ये देखील काही वेगळी परिस्थिती नाही. काही हजार इकडे तिकडे...!
क्लासेस चालवून चैनीत जगणारा माझा एक मित्र मला म्हणाल्याचं आठवलं. 'तुझा मित्र म्हणून एक सल्ला देतो. तुझ्या मुलाला अजिबात शिकवू नकोस. तो शाळा-कॉलेजला नाही गेला तरी काही बिघडत नाही. तुझ्या मुलाला आयुष्यात शिक्षणासाठी किती पैसे लागतील याची एकदा बेरीज कर. मुलाच्या नावाने तेवढ्या पैशांची एक FD काढ. त्या FD च्या व्याजात तुझा मुलगा आयुष्यभर काहीही काम न करता आरामात जगू शकेल.'

मला ‘माझ्या’ शाळेचे दिवस आठवले. LIC, MTNL आणि SSC ला पर्याय नसण्याचे ते दिवस होते.
मी मराठी माध्यमात शिकलो. पाचवीत पाच रुपये, सहावीत सहा रुपये अशी ‘महिन्याची’ फी होती. युनिफोर्मचे दोन(च) जोड होते. दप्तरात Camlin ची कंपास पेटी असणं हे स्टेटस सिम्बॉल होतं. ती पेटी उघडली की झाकणाच्या आतल्या सोनेरी पत्र्यावर आपला चेहरा दिसे. पेटीच्या आत कर्कटक, कंपास, छोटी प्लास्टिकची पट्टी, दोन बॉल पेन्स आणि टोक काढलेल्या लाल रंगाच्या दोन पेन्सिली, एक खोड-रबर आणि शार्पनर असले की केवढं 'श्रीमंत' वाटायचं !
या सगळ्यावर कळस म्हणजे जीव तोडून शिकवणारे शिक्षक होते. यातले बरेचसे गुरुजन मुलांच्या भावविश्वात गुंतलेले असत. मुलांच्या शाळेतल्या प्रगतीवर तर लक्ष असेच पण त्याशिवाय घर ते शाळा या प्रवासात मुलं कशी वागतात याकडेही लक्ष असे. (मुलं आणि शिक्षक दोघेही शक्यतो चालत प्रवास करत हेही त्यामागचं कारण असू शकेल.)
मी नववी-दहावी मध्ये कोचिंग क्लासची मदत घेतली होती. तोही कसा क्लास ते ऐका. गिरगावात एका चाळीत डॉक्टर वसंत माईणकर नावाचा एक 'वयोवृद्ध ऋषी' राहतो. ते आमचे क्लासेस घेत असत. आम्ही त्यांना 'डॅडी' म्हणत असू. डॅडी अमेरिकेमध्ये शिकवून आले होते. माझ्या माहितीप्रमाणे त्यांनी physics मध्ये Phd केली होती. गिरगावातल्या त्यांच्या घरात मुलांना इंग्रजी-विज्ञान-गणित शिकवताना त्यांना कमालीचं समाधान मिळत असे. त्यांच्या विषयांवरचं त्यांचं प्रभुत्व वादातीत होतं. आज मागे वळून पाहताना वाटतं की आमचीच झोळी फाटकी होती. आमच्या समोर पंचपक्वानांनी भरलेलं ताट होतं, कुठलाही पदार्थ पोटभर खाण्याची मुभा होती. आणि त्यातला एकही पदार्थ न खाता त्या पदार्थांचा नुसता सुवास घेण्यात आम्ही धन्यता मानली होती. आमच्या या शिक्षकाची अशी अपेक्षा होती की अभ्यासाची एखादी शंका विचारण्यासाठी अगदी मध्यरात्री त्याचं दार ठोठवावं. आम्ही इतके करंटे की आम्हाला सकाळी भरणारा क्लासच अंगावर यायचा. या क्लासची महिन्याला शंभर रुपये एवढी फी होती. कोणी किती पैसे दिले, नाही दिले याचा काही हिशेब नसायचा.
हीच कथा गिरगावात राहणाऱ्या जोशी नावाच्या एका सरांची. हे सर कुठेतरी नोकरी करायचे आणि संध्याकाळी आवड म्हणून मुलांना स्वतःच्या घरी गणित आणि विज्ञान शिकवायचे. फी किती ? शून्य रुपये !
आजच्या काळात मी जे सांगतोय ते खोटं वाटेल अशी परिस्थिती आहे.
जाता जाता राहवत नाही म्हणून एक आठवण सांगतो. थोडीशी वैयक्तिक पण तरीही या विषयाशी निगडीत. खोटी वाटेल इतकी खरी आठवण !
सहा महिन्यापूर्वीची गोष्ट. माझ्या बालवाडीच्या शिक्षिका - सुषमाताई एक दिवस फोन करून घरी आल्या. दीड तास प्रवास करून. माझा मुलगा 'अमृत' त्यावेळी दोन वर्षांचा होता.
सुषमाताई अमृतला भेटायला आल्या होत्या. त्यांनी एक भली मोठी पिशवी आणली होती. मला वाटलं काहीतरी खाऊ आणला असेल त्याच्यासाठी.
पिशवीतून एक एक गोष्ट बाहेर येऊ लागली. त्यात रंगांची, आकारांची ओळख करून देणारे निरनिराळे तक्ते होते. वेगवेगळ्या मोटारींची चित्र असलेले पुठ्ठे होते. खूप चित्र होती, कविता होत्या.... कार्डपेपरनी तयार केलेले रंगीबेरंगी घोटीव कागद लावलेले चौरस होते, लंबगोल होते, गोल होते... आम्ही सगळे पहातच बसलो. सुषमाताईंनी हे खास अमृतसाठी बनवून आणलं होतं. मला म्हणाल्या, 'अमृत मोठा झाला की याचा वापर करून त्याला शिकव. पटकन शिकेल तो.'
काहीतरी बोलायचं म्हणून मी म्हटलं, 'सुषमाताई, एवढं सगळं कशासाठी ?'
सुषमाताई हसल्या आणि म्हणाल्या, 'तरी अजून बरंच द्यायचं होतं रे.... कामाच्या धावपळीत इतकंच जमलं !'
त्यानंतर तास-दोन तास गप्पा झाल्या. तीस वर्षांपूर्वी घडलेल्या माझ्या बालवाडीतल्या गोष्टी मी विसरलो होतो पण सुषमाताई विसरल्या नव्हत्या.
सुषमाताई निघाल्या. मी, माझी बायको आणि अमृत त्यांच्या पाया पडलो.
म्हणाल्या, 'केवढी छोटी छोटी होतात, तुम्ही मुलं! आज केवढे मोठे झालात ! आमच्या नविनला दोन वर्षांचा मुलगा ! बापरे, विश्वासच बसत नाही !
मी म्हटलं, 'बाई, तुमच्यासाठी आम्ही अजूनही दोन वर्षांचेच आहोत !'
सुषमाताई मोठ्यांदा हसल्या आणि ओले झालेले त्यांचे डोळे चष्म्याच्या काचेमुळे आणखीनच चमकले.

अमृत आता अडीच वर्षांचा झालाय. प्लेग्रुप मध्ये जातो.
हजारो रुपये मोजल्यावर शाळेकडून काही पुस्तकं-खेळणी दिली जातात. सुषमाताईंनी स्वतः चा लाखमोलाचा वेळ खर्च करून बनवलेली खेळणी मी त्याला आत्ता दाखवणार नाहीये. कारण त्याचं महत्व कळण्याच्या दृष्टीने तो अजून लहान आहे. माझ्या आयुष्यात आलेल्या उत्कृष्ट शिक्षकांच्या आठवणींचे प्रतिक म्हणजे ती खेळणी आहेत.
सध्या शिक्षणाला 'प्राईस टॅग' लावायचे दिवस आहेत. ही चांगली गोष्ट आहे की वाईट हे त्या शिक्षणाचे 'प्रोडक्ट्स' म्हणजे आजची मुलं ठरवतील.मुलांना वातानुकुलीत वर्ग नको असतात, हाय फाय खेळणी नको असतात. त्यांना घडवणारे ‘चांगले शिक्षक’ ही प्रत्येक मुलाची आणि काळाची गरज असते.

माझ्या आयुष्यात जसे माईणकर सर, जोशीसर, सुषमाताई आले तसे अमृतच्या आयुष्यात देखील ‘हाडाचे शिक्षक’ येतील याची मला खात्री आहे. आणि ही आशा जोवर जिवंत आहे तोवर अमृतच्या नावाने 'FD' उघडायची मला गरज वाटत नाही !