काहीतरी नविन ! - २ जून २०११

You don't have to burn books to destroy a culture. Just get people to stop reading them.
-Ray Bradbury


'लिमोझोन'.
बरोब्बर! हेच नाव. मी पत्ता लिहिलेला कागद खिशात ठेवला आणि दरवाजा उघडून आत गेलो.
चिक्कार गर्दी. मी एकवेळ शांत बसलेली दहा लाख माणसं सहन करेन. पण मचमच करणारी दहा डोकीसुद्धा माझ्या डोक्यात जातात.जिभेला खाज सुटली म्हणून इतक्या लांब आलो होतो. वाट पाहण्यावाचून आता पर्याय नव्हता.
एक रिकामा कोपरा निवडला. माझ्या घामेजलेल्या अंगावर एसीचा झोत येत राहील अशा बेताने उभा राहिलो. काउंटरवर बसलेल्या माणसाने माझं नाव लिहून घेतलं. मला दहा मिनिटं थांबायची विनंती केली. माझ्या समोरून वेटर्स लगबगीने खाण्याच्या प्लेट्स घेऊन जात येत होते. त्यांच्या हातात जे पदार्थ दिसत होते ते काही अनोळखी वाटत नव्हते. माणसं मिटक्या मारत खात होती.
सगळ्या पदार्थांचा मिळून एक सामाईक वास त्या बंद-एसी जागेत भरून राहिला होता.
पाच मिनिटं वाट बघून निघायचं असं मनात म्हणतोय न म्हणतोय, तोच पाठीवर कुणीतरी हलकेच थोपटलं.
मी मागे वळून पाहिलं. तो लिमये होता. माझा कॉलेज-मित्र. जराही बदलला नव्हता. मी त्याला तसंही विसरणं शक्य नव्हतं. कारण तो नेहमी माझ्याकडून पैसे घेऊन कॅन्टीनमध्ये खायचा. महत्वाचं म्हणजे त्याने मला बरेच पैसे देणं होतं.
रिझल्ट लागला आणि तो कुठेतरी लांब शिकायला गेला इतकंच माहित होतं.
.......'लिम्या तू ? कसा आहेस? कुठे असतोस? काय करतोस?' मी एका दमात विचारलं.
'मी मजेत. तू कसा आहेस ? काय करतोस ?' लिमयेने हसत विचारलं.
मी विचारलेल्या चार प्रश्नांपैकी त्याने एकाच प्रश्नाचं उत्तर देऊन बाकीचे प्रश्न टाळले हे विसरून मी माझ्याबद्दल सांगत राहिलो. लिमये माझं ऐकता ऐकता तिथे बसलेल्या लोकांना हात-बीत करत होता.
माझं पुराण संपल्यावर मी मस्करीच्या स्वरात विचारलं, 'लिम्या, तुझी ही रोजची जागा दिसत्ये. अजूनही उधारीवर खातोस?'
मला जोरदार टाळी देत लिमये हसुन म्हणाला, 'देवाच्या कृपेने आता उधारीवर खात नाही. मीच या हॉटेलचा मालक आहे ! चल माझ्याबरोबर !'

मी आता लिम्याच्या एसी केबिनमध्ये होतो. माझ्यासमोर एका ग्लासात थंड कोकम सरबत आणि बाजूला मेन्यू कार्ड.
'काय खाणार साहेब ? फक्त हुकुम करा.'
मी मेन्यू कार्ड उघडलं. एकही पदार्थ ओळखीचा वाटत नव्हता.
मेन्यू कार्ड लिम्या समोर फेकत मी म्हटलं 'लिम्या हे काय आहे? एकही पदार्थ ओळखीचा नाही. इसापनीतीच्या गोष्टीतला तू करकोचा आणि मी कोल्हा आहे का ?'
लिम्या जोरात हसला आणि म्हणाला, ‘मला माहित्ये तुला साबुदाण्याची खिचडी जाम आवडते. आधी ती खा आणि मग लिमोझोन स्पेशल पोहे खाऊन बघ.'
लिम्याने बेल दाबताच एक वेटर आत येऊन 'येस सर...' म्हणाला.
'साहेबांसाठी एक फ्राईड बबल्स घेऊन या. आणि मग गोल्डन पेटल्स.' लिम्याने आज्ञा सोडली.
'लिम्या - लिमये - संतोष - अरे मला खिचडी आणि पोहे... ' मी पुढे काही बोलायच्या आत लिम्याने मला थांबवलं.
'तू तेच खाणार आहेस, जे तुला खायचं आहे.' लिम्या हसत म्हणाला.
माझ्या मनात उभं राहिलेलं प्रश्नांचं वादळ लिम्याने जोखलं असावं. लिम्या बोलू लागला...
'नविन, दहा वर्षांपूर्वी 'लिमये उपहारगृह' नावाने व्यवसाय सुरु केला. आपण 'मराठी पदार्थ' विकतो याचा खूप अभिमान वाटायचा. पण मग लक्षात येऊ लागलं की माझ्याकडे येणारा कस्टमर वडापावला काही पन्नास रुपये मोजणार नाही. कारण त्याने आधीपासूनच 'मराठी पदार्थ म्हणजे स्वस्त पदार्थ’ हे समीकरण मनाशी ठरवून टाकलेलं असतं. मुंबईत मराठी पदार्थ विकणारी अनेक उपहारगृह मी जवळून पाहिली. तिथे बसून खाऊन पाहिलं. मग लक्षात आलं की आपले मराठी पदार्थ चविष्ट आहेत पण आपण त्यांना नीट सजवून 'पेश' करत नाही. आपल्या जुन्या पिढ्यांचे संस्कार असतील कदाचित, पण आपण 'जेवण' या क्रियेचा 'उत्सव' साजरा करत नाही. ताटात जे वाढलंय त्याच्याशी आपली बांधिलकी 'उदरं भरणं' इतकीच सीमित असते. म्हणूनच आपल्याला अमिबाच्या आकाराचं थालीपीठ खाताना काही वाटत नाही. परंतु मराठी नसलेली माणसं या बाकीच्या गोष्टींचा विचार करतात. तो पदार्थ दिसतो कसा, तो ताटात वाढलाय कसा, तो सजवलाय कसा, त्याला काय म्हणतात या बाबतीत ते सजग असतात. मग त्यासाठी ते भली मोठी किंमत मोजायला तयार असतात. जग झपाट्याने बदलतंय. आता माणसांना फक्त पोट भरायचं नसतं. त्यांना खाण्याच्या 'प्रक्रियेचा अनुभव' घ्यायचा असतो. लोक त्या 'अनुभवाचे' कितीही पैसे मोजायला तयार असतात. मग ठरवलं, आपला approach बदलायचा. ‘लिमये उपहारगृहा’चं 'लीमोझोन' केलं. मेन्यू कार्ड नव्याने तयार केलं. पदार्थांची नावे बदलली. त्यांचं 'रुपडं' बदललं. अमिबासारखं दिसणारं थालीपीठ मी इथे 'kharpoos platter' नावाने नव्वद रुपयाला विकतो - आणि लोक ते खातात ! पण मग मी कंजुषी नाही करत. थालीपिठाचा बेस करून त्यावर किसलेल्या चीजचा भडीमार करतो आणि वर एक लालभडक चेरी लावून देतो ! काय ‘नाही’ म्हणतील नव्वद रुपये द्यायला ! ताजा भात फोडणी घालून देतो. त्याला फोडणीचा भात नाही म्हणायचं. त्याला म्हणायचं - Golden Rice ! शेव गाठ्या पेरून दिलेला हा Golden Rice खायला लोकांच्या उड्या पडतात !
मी आवक झालो होतो. पण तरीही माझ्यातला 'मराठी माणूस' जागा झालाच.
'लिम्या हे सगळं ठीक आहे. पण यामुळे 'आपण जे खातोय ते मराठी पदार्थ आहेत' हे लोकांना कधीच कळणार नाही. त्याचं काय ?'
लिम्या म्हणाला, 'माझ्या आईवर माझं प्रेम आहे' असा बॅनर लावतोस का तू? तसंच आहे हे. कुठलीही भेसळ न करता मी लोकांना चांगल्या दर्जाचे मराठी पदार्थ देत आहे हे समाधान माझे एकट्याचे आहे. आणि ते फक्त माझ्यापुरते आहे. मी माझ्या हॉटेलमध्ये पुलंचा 'माझं खाद्यजीवन' मधील एक उतारा चांगल्या गुजरातीत, हिंदीत आणि इंग्रजीत अनुवादित करून लावलाय. ‘भाषेचा अभिमान’ म्हणून मला तो मराठीत लावता आला असता पण इथे येणाऱ्या बिगर मराठी लोकांना तो कळला नसता. माझे पुलं काय म्हणताहेत ते इतरांपर्यंत ‘त्यांना समजेल’ अशा भाषेत पोहोचणं जास्त महत्वाचं ! फ्राईड बबल्स, गोल्डन राइस हे सगळे 'अनुवाद' आहेत! आपली खाद्य-संस्कृती जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत पोहोचावी म्हणून 'लिमोझोन' हा छोटासा प्रयत्न आहे. एक सांगू का? मी तर आता अशा निष्कर्षाला पोहोचलो आहे की केवळ 'वाद' घालून नव्हे तर ‘अनुवादा'मुळे संस्कृती टिकत असते!’

लिम्याला अभिप्रेत असलेल्या सांस्कृतिक अनुवादाची 'उधारी' आता फक्त माझ्यावरच नाही, तर फ्राईड बबल्सना 'साबुदाणा खिचडी' म्हणणाऱ्या प्रत्येकावर आहे !